Afgelopen maandag, 31 oktober, was Hervormingsdag. Hervormingsdag heet zo omdat op die datum in het jaar 1517 door Luther de brief met 95 stellingen aan de deur van de kerk in Wittenberg zou zijn gespijkerd. Ik heb me niet eerder gerealiseerd dat die datum de vooravond van Allerzielen was, de herdenking van de doden. Wat Luther opmerkte was de alomtegenwoordige angst die mensen beheerste, voor de dood en voor het oordeel. Die angst werd door de kerk gebruikt als een middel om mensen de baas te zijn.

Een mens is de baas over zijn eigen geweten.

Dat mensen verantwoordelijk zijn voor zichzelf vinden we nu vanzelfsprekend, het is het adagium van de liberale samenleving. Dat er evengoed nogal wat mensen zijn die met die eigen verantwoordelijkheid worstelen of het niet aankunnen is de keerzijde van die vanzelfsprekendheid. Er wordt minder geleden onder angst dan vroeger, vermoed ik, maar het al dan niet bewuste verlangen naar wat Luther ‘genade’ noemde is misschien niet zo veel minder dan toen.