Een uitspraak van de oude Luther is dat men “dem Volk auf dem Maul schauen muss,” wat zoiets betekent als: je moet de mensen verstaan om voor hen verstaanbaar te zijn. Het was wellicht ook zijn grootste talent. Luther maakte een fenomenale Duitse vertaling van de Bijbel, met de woorden die hij koos kon de lezer zich een voorstelling van de verhalen maken waarin hij zichzelf herkende.

Woensdagmiddag sms’te Marian dat we niet meer hoefden te gaan stemmen: de opkomst lag rond de 6 procent. Om 18.00 uur meldde de radio dat de opkomst niet ver onder 30 procent was. Ik kon niet gaan stemmen, Marian ging nog wel, net vóór sluitingstijd.

De uitslag van het referendum is een stem tegen het verdrag, tegen de regering, tegen de politiek, tegen de EU, tegen alles waar iedereen verder nog tegen wil zijn. Voor het verdrag met de Oekraine zal het niet uitmaken: dat is allang in Brussel besloten. Maar de regering zal moeten doen wat ze nagelaten heeft: duidelijk maken waarom het belangrijk is om met de EU landen een gezamenlijk beleid te voeren, zonder dat aan de Nederlandse belangen en aan de Nederlandse identiteit afbreuk wordt gedaan. “Dem Volk auf dem Maul schauen müssen:” verstaan wat de mensen onzeker maakt en daar op reageren.